СРЦЕТО НА УМОТ
д-р Венко Андоновски
Редовен професор, Катедра за македонска книжевност и јужнословенски книжевности при Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ во Скопје, драмски автор, критичар и книжевен теоретичар
Жан Митрев пишува?! Приказни?! Какво изненадување! Па, не би рекол. Барем за мене, сосема природно е, оној кој во раката секојдневно држи човечко срце – да го фати еднаш и перото во рака и да се праша: каде се наоѓа срцето на неговиот народ? Перото и срцето се поврзани со невидлива жица. Не случајно Душко Радовиќ напиша предговор на една книга детски мудрости, која ја наслови „Моливот пишува со срцето“, мислејќи на срцето во градите, а дури потоа и на срцевината во моливчето. Таа метафора за срцето и моливот, еве профункционирала и во нашиов случај: познатиот кардиохирург, медицинската гордост на Македонија, ни нуди осум специфични „историски“ приказни. Овде зборот „историски“ е ставен под наводници не за да се оспори историската вистинитост на приказните, туку за да се укаже дека тие приказни се многу повеќе од голо прераскажување на историјата. Тие се и нејзина реалистична потврда, но и белетризација. Тие приказни, колку што се приказни за историјата во кои ги препознаваме ликовите на Филип Втори и неговиот не помалку генијален син Александар, кој ги помести границите на тогашниот свет под македонско знаме, толку се и приказни за човекот, за неговиот личен стремеж кон Подвиг. А Подвигот, без разлика на кое поле го правите (спорт, медицина, воена тактика) значи токму тоа – да се поместат границите. Да се помести границата меѓу можното и неможното, да се поттурне границата на човечкото кон Божјото, да се направи обид човек да му се доближи на Бога.
Во историјата на човековите идеи многу се чести обидите на филозофите да ги растајнат мистериите на човековото тело и душата. Во тие обиди да се сврзе душата со телото, една од најчестите претпоставки е дека за секоја емоција постои задолжен орган кој ја „произведува“. Од тоа историско наследство нам ни се останати некои традиционални претстави, од кои најпозната е опозицијата меѓу срцето и разумот. Така, ние и денес наивно веруваме дека емоциите се сместени во срцето (така веруваа романтичарите), а разумот само во мозокот (така веруваа реалистите). Една помалку позната таква филозофска мисинтерпретација (во која пак вљубено и слепо веруваа симболистите) е дека за меланхолијата на симболистичкиот поет (и неговата „светска тага“) е виновна токму – слезенката: познатата книга на Бодлер „Сплинот на Париз“ уште во насловот ја носи таа „вистина“. Исто како што во народот и ден-денес постои предрасудата дека за гневот кај човекот е одговорна „жолчката“ (оттаму и изразот „жолчна расправија“). Во своите осум сказни, писателот Жан Митрев, на еден скриен начин го поставува клучното прашање: кој орган кај човекот, особено кај Големиот Македонски Татко и уште Поголемиот Македонски Син, кој ја измени картата на тогаш познатиот свет доаѓајќи до неговиот „крај“, е одговорен за онаа екстатична состојба на духот која ја викаме – ПОБЕДА?
Низ осум сосема едноставно раскажани сказни (Блаже Конески ни покажа дека големата уметност е сосема едноставна – тој во „Везилка“ се залагаше за „проста и строга македонска песна“), писателот Жан Митрев го покажува врвот на човековата мудрост – а имено, дека за да се биде победник (во која и да е смисла) – треба да се открие срцето на умот. Но, каде е тој орган, кога не постои? Постои само срце кај човекот, сместено во градниот кош, поврзано со вени и артерии и изградено од две преткомори и две комори. Него метафорично го сврзуваме со копнеж, желба, страст. Така и велиме, во секојдневниот говор: ако човек сака да успее, мора да има срце. Постои и разум, кого (можеби целосно неправедно) го сврзуваме само со мозокот, заборавајќи ја можноста дека можеби може да се мисли и со срцето. Да го запомниме ова: сосема е можно (и тоа ги одликува големите луѓе) да се мисли со срцето, но не е можно спротивното - да се љуби со разум, оти љубовта не подразбира никаква пресметаност, никаков есап. На тоа нè учат, според мене, осумте сказни на Жан Митрев, и во тоа ја гледам нивната најголема општочовечка, антрополошка, универзална вредност. Многу помалку е важно што се тоа приказни за „забранетите“ Филип и Александар, кои бескрупулозно се присвоени од страна на еден народ што во една сказна на Митрев е опишан како народ што испушта чудни звуци, како да грчи.
Значи, од сказна во сказна, писателот Жан Митрев ни покажува дека тој орган кој е задолжен од губитник да направи победник, од обичен човек да направи Бог – попусто ќе го барате во организмот. Тој на човека не му е даден од раѓањето. Тоа е орган во настанување, кај секого одделно, тоа е орган кој секој од нас треба самиот да го произведе – да научи да мисли со своето срце. Што значи тоа? Па, да се склучи вечен, чист и најневин брак меѓу копнежот (да се сака нешто силно) и умот (да се знае како да се оствари тоа). Кога човек ќе научи да мисли со срцето – светот е негов. Ако мисли само со разумот – ќе биде успешен, но не и Голем. Ако сака со срцето, а не мисли со него – ќе остане чесен. А ако љуби со разум – ќе остане пресметлив никаквец. Тие четири филозофски консеквенци ги извлекувам јас од осумте приказни на Жан Митрев. Низ тие осум приказни ние сфаќаме дека човекот го дефинира најпрвин и пред сè глаголот „сака“. Човек не е човек ако не копнее по некаква цел во животот, и тешко на оние кои немаат ништо пред себе како идеал – тие се претвораат во она што Жил Делез и Феликс Гатари во својот „Анти-Едип“ го именуваат како „машини за производство на измет“. Потоа, по глаголот сака, доаѓа глаголот „знае“ – човек не е човек ако само сака, а не знае како да дојде до саканото. Треба да се знае како да се дојде до посакуваното. Дури потем доаѓа глаголот „прави“ – човекот е суштество од акција кое го прави тоа што го сака, откако ќе сознае како да го направи. Но, ако успее да мисли со срцето наместо со разумот, тој ќе дојде до поимот на генијалното. Неговите решенија ќе бидат генијални и ќе ги надминат сите други интелигентни решенија на другите луѓе за истиот проблем.
Овие осум приказни говорат за осум генијални решенија, за осум победи извојувани со срцето на умот!
Ќе го совладаше ли дванаесетгодишниот најмал син на Големиот Цар дивиот коњ, кој ниеден јунак пред него не успеа да го спитоми, ако не го сакаше тоа со сето свое срце, и ако не почна да мисли со срцето?! На коњот му даваше скришум храна, иако неговиот брат нареди да се остави коњот гладен, за со лукавство да го победи кога овој ќе заслабне? Малиот принц мисли со срцето, прави единство на копнежот и интелигенцијата, и бидејќи мисли со срцето, тој се спротивставува на едно зло – желбата на неговиот брат со измама да го стекне она што не го заслужува. Тој самиот го открива во себе тој „орган“ кој е задолжен за нашите победи. Коњот е победен токму со неговата невидлива страна – љубовта. Бесниот коњ во себе криел чиста спротивност – способност да љуби, а таа способност ја развил најмалиот принц. И токму затоа што љуби, коњот дозволува најмалиот, кој прв кон него покажал љубов, да седне и да остане на неговиот грб. Тоа не е само победа на мудроста над силата; тоа е победа на мудрољубието, на единството на срцето и умот. И во сите други приказни (кои не сакам да ви ги прераскажувам во предговоров, за да не ви го одземам задоволството на изненадата) се случува исто – и таткото и синот победуваат далеку посилен непријател само затоа што непријателот не ја знае тајната на мудрољубието, не знае за филозофијата – да се открие срцето на умот, да се сфати дека без копнеж нема ни мудро решение. Така е и во епизодите кога сонцето ги поразува непријателите, така е и во епизодата кога со музика се поразува далеку побројниот непријател, така е и кога со помош на обично стадо крави се користи една скриена слабост на инаку далеку помоќните слонови „вооружени“ со ножеви на нозете и сурлите, во Индија! Секогаш мудриот цар или Малиот Принц Македонски најпрвин ќе копнеат по нешто, а потоа ќе се потрудат со умот да најдат слаба точка кај непријателот. Таа слаба точка најчесто е навидум најсилната страна на непријателот. Таа мудра филозофија е клуч на нивниот успех – она што изгледа предност, во еден миг може да се престори, преку мудрољубието во слабост, како што слабоста, исто така, може да се претвори во предност. Во тоа се состои врвната мудрост. И навистина, тоа е така – ако некој кој сака да стигне некаде што побрзо за свој сојузник ја има брзината, таа е негова најголема предност. Но ако вие, како објективно побавен, само го дезориентирате, па најпрвин потрчате спротивно од целта, неговата предност ќе се престори во слабост – тој наместо брзо да се доближува до целта, ќе се оддалечува од неа сè повеќе и сè побрзо. Вие пак, ќе се свртите кон вистинската насока и ќе победите, иако објективно сте побавен.
Ете, затоа нам ни прираснуваат за срце и таткото и синот од сказните на Жан Митрев. Тие прават такви чуда: умот царува на вжештениот престол на копнежот, а копнежот се претвора во раскошен огномет од мудри решенија. Чудото не е резултат на некаква Божја интервенција, на среќен случај, на слепа игра на судбината – чудата се производ на човековото мудрољубие: копнежот и разумот во едно. Затоа, ова се сказни кои воопшто не се само сказни за деца. Тие се сказни за големи и мали деца. Тие се сказни, поправо за детето во секој човек, доколку веќе не сме го изгубиле тоа дете од секојдневните баналности, прагматизмот и лакомоста. Овие сказни ќе го разбудат заспаното дете во нас, како што тоа го прави во француската книжевност „Малиот принц“ на Антоан де Сент Егзипери. Затоа, со мирно срце книгата на Митрев може да се наслови и како „Малиот принц, македонски“.
Конечно, нешто и за историјата, како заднина на овие приказни. Јас лично историјата во овие приказни ја доживувам само како рамка во која ни се предава една важна филозофија – древномакедонската филозофија на победата и победникот, која, кога денес би ја усвоиле (посебно е важна тука приказната за единството и разединетоста), би тргнале, како народ, со крупни чекори напред. Според тоа, во приказниве не треба да се гледа никаков политички, туку пред сè естетски мотив. Историјата, посебно на Балканот е палимпсест, наслојка врз наслојка од историски настани, култури и цивилизации. Не ни се потребни постмодерните теории (сите до една тврдат дека нема чисти, туку само хибридни идентитети), за да знаеме дека ниту Филип, ниту Александар не можат да станат катастарски парцели за кои само една нација или една култура има имотен лист, односно тапија. Затоа, радосен сум што еден денешен Македонец, писателот Жан Митрев, се решил да ги овековечи токму нив во уметноста што грубо ја викаме книжевност (иако јас практикувам да ја викам лепословие).
Конечно, сите оние кои овие сказни ќе ги читаат проверувајќи ја нивната историска вистинитост, ќе ја промашат суштината. Овие приказни му припаѓаат на жанрот „чудно“, што значи – во нив се случуваат чуда, но сите тие имаат рационално објаснение. Зад секое чудо стои оној чудесен напиток од копнеж+разум, мудрољубието, стои оној орган задолжен за победата. Ако е така, секоја проверка дали чудата навистина историски се случиле е бесмислена. Ова е нарација во вистинска смисла на зборот, а да се проверува дали секоја реченица на едно уметничко дело е вистинита или не - е целосна лудост. Замислете да ја проверите историската вистинитост на еден историски роман каков што е „Војна и мир“ на Толстој – ќе дојдете до заклучокот дека и тој историски роман не одговара целосно на историјата, затоа што генерал Кутузов можеби не носел униформа со копчиња со четири дупки сошиени на „икс“, туку „на квадрат“. Се разбира, целам на тоа дека уметничкото дело не се создава само да ја почитува историската вистина, туку и да создава своја сопствена, уметничка вистина. Тоа сказните на Жан Митрев успеваат да го сторат.
И конечно, за стилот на приказните. Има едно правило во занаетот на лепословието кој гласи: делото е толку подобро колку што авторот е поневидлив. А приказните на писателот Жан Митрев се раскажани токму така – како што раскажува мудрец седнат крај огниште. Добриот раскажувач ве воведува во светот на раскажаното како во свет на опијати, ве опива со нарацијата, така што вие него воопшто не го забележувате – откако тој ќе ве хипнотизира, тој ќе исчезне и вие сте веќе во светот на Големиот Цар и Малиот Принц Македонски. Тие се пред ваши очи, вие сте со нив, можете да ги допрете, да го почувствувате мирисот на нескротливиот коњ, да ги слушнете победничките гајди на храбрите Македонци, да ги допрете нивните коњи, да се заслепите од блесокот на сонцето во нивните штитови. Вие сте заробени меѓу кориците на тој свет, сè додека не ја затворите книгата, кога се враќате назад. Таа опијатна магија ја имаат како своја најголема уметничка вредност приказните на Митрев. Тој раскажува „едноставно и строго“ (Конески) силно, опијатно а ненаметливо. Со лесна рака и полно срце разум.
***
За крај: малкумина знаат дека нашиот прв астроном е монахот Кирил Пејчиновиќ. За него Конески вели дека цел живот бил опседнат од манијата да запише сè што се случува, за да се пренесе „сигнал кон потомството“, кој гласи „да се знае, да се знает“, што значи – да не се заборави ништо од скапоценото историско ковчеже на народот! Така, на една камена плоча во Марковиот манастир крај Скопје, додека престојувал таму, запишал и сведоштво за претпоследното поминување на Халеевата комета: „Излезе звезда со опашка зјело темна и не бје подобна звездам, токо таке саде опаш по вечера огреуеше откуде Солун, заожадеше куде Мореја.“
Истиот порив го наоѓаме и во сказните на писателот Жан Митрев. „Да се знае, да не се заборави“. Да се сочува генетската меморија на Македонецот во меморијата на лепословието. Затоа, за мене писателскиот опит на Жан Митрев не е изненадување. Ако Пејчиновиќ во предминатиот век бдеел над секој податок од историски (па дури и од астрономски) карактер и го врежувал во камен (за да не изгори ако е пишан „на книга“), тогаш е сосема веројатно дека некој негов далечен предок ќе се сети да го направи истото. Да забележи осум приказни кои не смеат да бидат заборавени. Монах-астроном, кардиохирург – писател. Не е ли тоа онаа иста чудесна победа на мудрољубието од сказните на Големиот Цар и Малиот принц Македонски? Чудо смислено со органот кој некогашните древни Македонци го имале, а секој од нас треба да го создаде – органот што на умот му дава срце.
д-р Венко Андоновски